Zaburzenia lękowe – skąd się biorą, jak je rozpoznać i jak leczyć

Spis treści

Czym są zaburzenia lękowe
3 obszary objawów zaburzeń lękowych
Przyczyny zaburzeń lękowych
Rozpoznanie i leczenie
Bibliografia

Zwykły strach odgrywa w życiu człowieka nieocenioną rolę. Służy do tego, aby ratować jego zdrowie lub życie. Sprawia, że organizm szybko reaguje na realne zagrożenia. A co, jeśli ktoś panicznie się boi, jego ciało wysyła całą armię obronną na walkę z przeciwnikiem, a ten przeciwnik okazuje się nieprawdziwy? Prawdopodobnie została przekroczona granica, gdzie kończy się zwykły, potrzebny strach, a zaczynają się zaburzenia lękowe.

Czym są zaburzenia lękowe

Wśród wszystkich zaburzeń psychicznych te lękowe, dawniej nazywane nerwicami, są jednymi z najczęściej występujących. Mogą dotknąć każdego – niezależnie od wieku i płci. Nadmierny lęk potrafi znacząco obniżyć jakość życia, ograniczyć kontakty towarzyskie, a nawet uniemożliwić normalne funkcjonowanie.

Rodzaje lęków (wg ICD-10)

W związku z objawami charakterystycznymi dla pewnych zaburzeń psychicznych zaburzenia lękowe podzielono na kilka grup.

Fobie (F40) – lęk wywołany czymś obiektywnie niegroźnym; najczęściej spotykane fobie to:

fobia społeczna (lęk przed ośmieszeniem się, oceną, własnym upokorzeniem, zawstydzeniem, okazaniem słabości), nie należy jej mylić ze zwykłą nieśmiałością,
agorafobia (lęk przed tłumem, miejscami publicznymi, nieznanym otoczeniem; przekonanie, że jedynym bezpiecznym miejscem jest własny dom, bo w każdym innym zapewne dojdzie do jakiegoś groźnego zdarzenia),
zoofobia (lęk przed zwierzętami, najczęściej: pająkami – arachnofobia, owadami – insektofobia, psami – kynofobia, wężami – ofidiofobia),
fobie sytuacyjne (m.in. lęk wysokości, klaustrofobia),
fobie związane z przyrodą (np. lęk przed burzą, wodą),
fobie specyficzne (lęk przed dentystą, zarazkami, na widok krwi itp.).

Pacjent najczęściej wie, że jego przeżycie fobiczne nie ma podstaw, ale nie jest w stanie go powstrzymać. Chcąc się przed nim obronić, zwykle unika tych rzeczy, istot, miejsc czy sytuacji, co do których czuje nadmierny, nieadekwatny lęk. Do objawów fobii dochodzi nie tylko w kontakcie bezpośrednim – czasami wystarczy rozmowa, zdjęcie, rysunek, a nawet samo wyobrażenie obiektu fobicznego.
Fobia może występować jako jednostkowy problem lub tworzyć zespół z innymi zaburzeniami.

Anna jest przywiązana do domu, ponieważ się boi, że gdy wyjdzie na dwór, może ją zaatakować kot. Jej strach jest zdecydowanie nieporównywalny z rzeczywistym zagrożeniem – zranieniem przez kota. Prawdziwe niebezpieczeństwo jest bliskie zeru, ale strach jest niezwykle intensywny i nieracjonalny.
Nie jest to normalny strach, lecz fobia.

Martin E.P. Seligman, Psychopatologia

Lęki niedające się przypisać do konkretnych rzeczy czy sytuacji (F41):

lęki napadowe (paniczne – bardzo silne przerażenie i napady paniki, którym towarzyszy uczucie zagrożenia i chęć ucieczki) – choć objawy przypominają te fobiczne, lęki napadowe nie wiążą się z obiektem czy sytuacją – pojawiają się bez wyzwalającego czynnika, w sytuacjach stresowych, ale też w trakcie pogodnego nastroju, na zasadzie kontrastu „skoro jest tak dobrze, to zaraz pewnie…”,
lęki uogólnione – GAD (występują w związku z jakimiś wydarzeniami, konfliktami trwającymi ponad pół roku) – pacjent oczekuje czegoś złego, ale nie wie, dlaczego i skąd się to uczucie bierze, zamartwia się „na zapas” wszystkim, zwłaszcza zwykłymi sprawami dnia codziennego, martwi się o siebie i swoich bliskich, tworzy w myślach sytuacje hipotetyczne, martwi się nawet tym, że się martwi,
depresyjne i mieszane – depresyjność i lęk mają postać łagodną i nie wskazują jednoznacznie, które z tych zaburzeń przeważa; wyraźnie obniżony nastrój łączy się z niepokojem w momentach zamartwiania się.

Nerwice natręctw (F42), czyli zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne – polegają na napływaniu uporczywych myśli, poczuciu, że „musi się” wykonywać jakąś czynność (najbardziej znanym przykładem jest natręctwo mycia rąk). To zaburzenia bardzo dokuczliwe, łączą się z dużym napięciem i obniżeniem nastroju. Kompulsje często wiążą się z pedantycznością, drobiazgowością i perfekcjonizmem, co nierzadko prowadzi do całkowitej dezorganizacji lub paraliżu działań, a to powoduje problemy w życiu rodzinnym i zawodowym. Nerwica natręctw występuje często przy innych zaburzeniach, np. zaburzeniach osobowości typu borderline.

W szczególności, zbyt surowy „trening czystości” ma prawdopodobnie związek z powstawaniem natręctw.

J. Aleksandrowicz, Zaburzenia nerwicowe

Reakcje na ciężki stres (F43) – wyjątkowo silny stres psychiczny czy fizyczny; reakcje występują na skutek traumatycznych wydarzeń np. wypadku, śmierci bliskiej osoby, bombardowania; trwają od kilku dni do miesiąca. Jeśli symptomy utrzymują się dłużej i są nasilone, stwierdza się stres pourazowy (charakterystyczny dla żołnierzy przebywających w centrum działań wojennych).

Zaburzenia dysocjacyjne (F44) – dotyczą osób, które tracą kontrolę nad zachowaniami, tożsamością czy świadomością; związane z sytuacjami określanymi jako „nie do zniesienia”; mogą się pojawić w związku z urazową sytuacją lub z powodu złych relacji; jeśli nie mijają po kilku miesiącach, to należy sięgnąć głębiej w poszukiwaniu nierozwiązanych problemów czy trudności wywołujących stres. Bywają trudne do zdiagnozowania ze względu na podobieństwo do innych zaburzeń psychicznych. Unaoczniają, jak może w przyszłości wyglądać choroba fizyczna, jeśli zaburzenie lękowe nie będzie leczone.

Lęki występujące pod postacią somatyczną (F45) – wiążą się z dolegliwościami ciała, bólem, niesprawnym działaniem niektórych narządów i układów. Przy tym wyniki przeprowadzonych badań lekarskich nie odbiegają od normy. Do tej grupy zalicza się zaburzenie hipochondryczne (silne przekonanie o posiadaniu poważnej choroby fizycznej).

Inne zaburzenia nerwicowe (F48):
Neurastenia – nieadekwatne do wysiłku poczucie fizycznego lub psychicznego zmęczenia, na ogół wiąże się z nieśmiałością, pesymizmem, przewrażliwieniem, krytykowaniem wszystkiego; towarzyszy jej albo nadmierne napięcie mięśniowe, albo – wręcz przeciwnie – obniżenie napięcia.
Zespół depersonalizacji-derealizacji – poczucie obcości, nierealności co do własnych przeżyć, uczuć, myśli czy otaczających przedmiotów; rzadko występuje jako samodzielne zaburzenie – najczęściej pojawia się w przebiegu innych zaburzeń psychicznych.

Nieco inaczej przedstawia się podział zaburzeń lękowych według klasyfikacji DSM-5 opublikowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w 18 maja 2013 roku, stanowiącej punkt odniesienia do rozwoju sekcji psychiatrycznej ICD-11:

Zaburzenia z napadami paniki (300.01) – pacjenci doświadczają napadów intensywnego lęku z objawami somatycznymi.
Agorafobia (300.22) – jeden z rodzajów fobii w F40 według ICD-10.
Fobia swoista (300.29) – jeden z rodzajów fobii w F40 według ICD-10.
Fobia społeczna (300.23) – jeden z rodzajów fobii w F40 według ICD-10.
Mutyzm wybiórczy (313.23) – dziecko nie odzywa się do obcych lub słabo znanych mu osób, nie mówi w miejscach, gdzie nie czuje się całkiem bezpiecznie.
Zaburzenia lękowe uogólnione (300.02) – jak F41 według ICD-10.
Separacyjne zaburzenia lękowe (309.21) – pacjent odczuwa lęk, gdy jest oddzielony od bliskiej osoby.
Zaburzenia lękowe spowodowane inną chorobą lub problemem zdrowotnym (293.84).
Zaburzenia lękowe wywołane substancją psychoaktywną/lekiem (292.89).
Inne określone (300.09) lub nieokreślone (300.00) zaburzenia lękowe – nie da się ich łatwo dopasować do poszczególnych grup zaburzeń.

W osobnej grupie DSM-5 kwalifikuje inne przyczyny lęku i objawów pokrewnych:

zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne – jak w F42 według ICD-10,
zaburzenia stresowe pourazowe – przedłużające się ostre zaburzenie stresowe, jak w F43 według ICD-10,
ostre zaburzenia stresowe – jak w F43 według ICD-10,
osobowość unikająca – unikanie relacji z powodu dużej nieśmiałości i wrażliwości na krytykę,
z dolegliwościami lękowymi – związane z zaburzeniami depresyjnymi,
zaburzenia z objawami somatycznymi i zaburzenia z lękiem przed chorobą.

Obecność jednego rodzaju lęku nie wyklucza pojawienia się innych. Zdarza się, że jedna osoba cierpi na kilka rodzajów zaburzeń lękowych. Wówczas zmaga się z wieloma objawami. Objawy są co prawda sprawą osobniczą, występują w różnym nasileniu, mieszają się, czasem się wzajemnie maskują, ale można je pogrupować na 3 podstawowe obszary.

3 obszary objawów zaburzeń lękowych

Objawy psychiczne:

zamartwianie się,
nadmierny strach,
drażliwość,
wewnętrzny niepokój,
problemy z koncentracją uwagi lub pamięcią.

Objawy behawioralne:

niepokój ruchowy,
nadmierne reakcje,
utrata kontroli nad tożsamością i pamięcią,
otępienie.

Objawy somatyczne:

napięcia mięśniowe,
drżenie,
kołatanie serca i przyspieszone oddychanie,
duszności,
uczucie dławienia się,
problemy z układem pokarmowym,
nadmierne pocenie się,
bóle i zawroty głowy,
problemy skórne: swędzenie, pieczenie, cierpnięcie.

Rodzaje zaburzeń lękowych a objawy

Rodzaje zaburzeń	Charakterystyczne objawy	Uwagi	Leczenie zaburzeń
fobia społeczna	czerwienienie się, drżenie, uczucie braku tchu, parcie na mocz, nudności, napady gorąca	objawy mogą się nasilać nawet do lęku panicznego;istnieją powiązania z niską oceną i strachem przed krytyką; nieleczona często prowadzi do uzależnień od alkoholu czy innych substancji psychoaktywnych	psychoterapia, pomocniczo środki farmakologiczne
agorafobia	kołatanie serca, wzrost ciśnienia tętniczego krwi, uczucie uginania się nóg, mrowienie rąk i nóg	pacjent najczęściej unika sytuacji fobicznych; zwykle powiązana jest z klaustrofobią lub np. zaburzeniem afektywnym dwubiegunowym; nasilone objawy prowadzą często do fobii społecznej	psychoterapia (desensytyzacja, czyli technika odwrażliwiania); pomocniczo środki farmakologiczne
fobie izolowane, m.in. zoofobia	kołatanie serca, roztrzęsienie, pocenie się, wzrost ciśnienia tętniczego krwi, dreszcze, w skrajnych przypadkach omdlenie	zwykle pojawiają się we wczesnym dzieciństwie;objawy trwają tak długo, ile trwa kontakt z obiektem stresogennym;może dojść do napadu paniki	psychoterapia (desensytyzacja, czyli technika odwrażliwiania lub terapia implozywna, czyli wystawienie na intensywny bodziec lękotwórczy)
lęk paniczny, zespół lęku uogólnionego	kołatanie lub szybsze bicie serca, duszność, ból w klatce piersiowej, zawroty głowy, niepokój, napięcie mięśni, drażliwość, utrata koncentracji, poczucie obcości własnej osoby lub otoczenia	często występuje z innymi zaburzeniami;około 25% cierpiących na ten rodzaj lęku nadużywa alkoholu	psychoterapia, a przy nasilonych objawach również farmakoterapia
nerwice natręctw	natrętne (obsesyjne) myśli, przymusowe (kompulsyjne) czynności np. powracające myślenie o zarazkach, seksie, ciągłe liczenie, wielokrotne mycie rąk, sprawdzanie zamknięcia drzwi	pacjent czuje zwykle wstręt do swoich natręctw, próbuje się im przeciwstawić, ale mimo wszystko boi się zaniechać ich w obawie, że stanie się coś złego	psychoterapia, a przy nasilonych objawach również farmakoterapia
reakcje na ciężki stres	oszołomienie, zaburzona orientacja, ograniczone pole świadomości, otępienie, depersonalizacja, zaburzenia pamięci	niekontrolowane prowadzą do trudności w funkcjonowaniu w społeczeństwie; najcięższa postać objawów powinna minąć w ciągu 2–3 dni	pomoc psychologiczna połączona ze środkami farmakologicznymi
zaburzenia dysocjacyjne	utrata kontroli nad tożsamością, pamięcią, ciałem, myśleniem – możliwa amnezja, otępienie, opętanie, drgawki, trans, znieczulenie pewnych części ciała	zazwyczaj związane z traumatycznymi wydarzeniami lub zaburzonymi relacjami z otoczeniem; należy wykluczyć neurologiczne podłoże objawów	objawy zwykle ustępują samoistnie – jeśli nie, to podstawą leczenia jest psychoterapia, wyjątkowo wspomagana leczeniem farmakologicznym
lęki występujące pod postacią somatyczną	różne, nawracające objawy somatyczne, dolegliwości wielu narządów czy części ciała; podejrzenia ciężkich chorób; zespół jelita drażliwego, poczucie cierpienia, „nerwica serca”	pacjent skupia się na fizycznej naturze objawów, nie podejrzewa przyczyn w psychice; częste współwystępowanie z depresją	psychoterapia, a przy nasilonych objawach również farmakoterapia
neurastenia	zmniejszenie wydolności zawodowej, większa męczliwość, bóle (zwłaszcza napięciowe) i zawroty głowy, bóle mięśni, drażliwość, niemożność zrelaksowania się, trudności w koncentracji, rozpraszanie się	typowymi wyzwalaczami neurastenii są kłopoty rodzinne i przeciążenie obowiązkami	wskazana zmiana trybu życia, psychoterapia i farmakoterapia
zespół depersonalizacji-derealizacji	gorsza wydolność umysłowa i fizyczna, poczucie utraty emocji, uczucie alienacji oraz odcięcia się od otoczenia	objawy charakterystyczne dla innych zaburzeń (np. schizofrenii czy depresji), więc ważne jest postawienie prawidłowej diagnozy	Farmakoterapia; psychoterapia zwykle nie przynosi tu pożądanych efektów, ale pomocne bywają techniki wspierające

Lęki w chorobach somatycznych

Znaczna ilość z objawów towarzyszących zaburzeniom lękowym pokrywa się z symptomami niektórych chorób somatycznych (fizycznych). Lęk może towarzyszyć następującym chorobom:

urazy ośrodkowego układu nerwowego,
choroby płuc (zapalenie, astma) – duszność wzmaga uczucie lęku, może doprowadzić do paniki,
choroba alkoholowa, inne nałogi i zespół po ich odstawieniu,
nadczynność i niedoczynność tarczycy,
nieprawidłowa praca serca (zaburzenia rytmu, zespół Barlowa),
angina,
hiperglikemia (wysoki poziom cukru we krwi),
porfiria (nieprawidłowe działanie enzymów wątrobowych),
neuropatia (choroba nerwów obwodowych),
nowotwory,
migrena,
fibromialgia (bolesność pewnych miejsc ciała) – często mylona z depresją,
ChNS (choroba niedokrwienna serca).

W związku z tym, że lista możliwych chorób z objawami lękowymi jest znacznie dłuższa, nie dziwi fakt trudności diagnostycznych i terapeutycznych. Najczęściej dzieje się tak, że leczy się zarówno objawy choroby pierwotnej, jak i wtórnej. Żeby lepiej dobrać sposób leczenia, dobrze jest znaleźć przyczyny pojawienia się zaburzeń.

Objawy nerwicowe nie różnią się więc w swojej istocie od „stanów czynnościowych”, stwierdzanych w funkcjonowaniu zdrowych ludzi i stanów, pojawiających się w przebiegu różnych schorzeń somatycznych. Odmienne są jedynie powody, okoliczności w jakich się pojawiają i rola jaką pełnią. Właśnie to – kontekst – decyduje, że dany stan czynnościowy uzyskuje jakość objawu nerwicowego.

J. Aleksandrowicz, Zaburzenia nerwicowe

Przyczyny zaburzeń lękowych

Szukając przyczyn pojawienia się nadmiernego lęku, zwykle odkrywa się jakiś czynnik psychologiczny bądź trudną sytuację, z którą pacjent nie mógł przez dłuższy czas się uporać. To oczywiście wielkie uproszczenie, więc podczas diagnozy bierze się pod uwagę jeszcze inne uwarunkowania.

Bez względu na to, czym człowiek się staje – dobrym pracownikiem, dobrym rodzicem, dobrym obywatelem czy wielokrotnym zabójcą – jego charakter jest wypadkową wzajemnego oddziaływania czynników biologicznych i psychicznych. Związki chemiczne, neurony i struktury mózgu w takim samym stopniu kształtują daną osobę jak czynniki psychiczne (np. optymizm i depresja oraz zmienne społeczne: przyjaciele i rodzina).

Martin E.P. Seligman, Psychopatologia

Rolę w powstawaniu zaburzeń lękowych mogą odgrywać:

Czynniki genetyczne
Do powstania niektórych lęków niewątpliwie przyczynia się genotyp, jednak ten zwykle dopiero w połączeniu z innymi czynnikami (np. środowiskowymi czy sytuacyjnymi) daje efekt zaburzenia.

Procesy neurofizjologiczne
Skłonność do powstawania lęków przypisuje się niskiemu poziomowi kwasu gamma-aminomasłowego (GABA), nieprawidłowościom w układzie limbicznym, siatkowatym i hormonalnym.

Środowisko
Grupa społeczna ma na jednostkę oczywisty wpływ. Każdy pełni jakąś funkcję w swoim środowisku. Jeśli określona pozycja i związane z nią zachowania oraz oczekiwania grupy trafią na osobę z pewnymi cechami osobowościowymi, może u niej dojść do zaburzeń lękowych. Klasycznym przykładem będzie tu rola „kozła ofiarnego”.

Dzieciństwo
Zakłócenie przebiegu procesów psychicznych spowodowanych jakimś szczególnym przeżyciem lub wyjątkowymi trudnościami, złe wzorce, nieprawidłowe relacje z opiekunami narażają dziecko na borykanie się z lękami w danej chwili i zaburzeniami w przyszłości.

Traumatyczne lub stresujące wydarzenia
Śmierć kogoś bliskiego, poważny wypadek, doznanie przemocy (gwałtu, znęcania się, pobicia) to klasyczne przyczyny powstawania lęków. Jednak inne – wydawałoby się „mniej poważne” – wydarzenia (utrata pracy, rozłąka z partnerem, przeprowadzka) także mogą mieć swój udział w genezie zaburzeń lękowych.

Nadużywanie środków psychoaktywnych
Substancje psychoaktywne (najczęściej alkohol, narkotyki i leki uspokajające) mogą być pierwotnym wyzwalaczem lęku, ale bywa i tak, że pacjent – broniąc się przed objawami już występujących lęków – odurza się środkami, co zwykle kończy się spotęgowaniem objawów.

Czynniki indywidualne
Pewne nieprawidłowe cechy osobowościowe i postawy wobec ludzi lub zdarzeń predysponują do pojawienia się zaburzeń psychicznych. Są to m.in. uległość lub dominacja, niepewność siebie, bierność, skrajny perfekcjonizm, nadmierna wrażliwość.

Rozpoznanie i leczenie

Każdy chory ma bowiem dla siebie typowe błędne koło, z którego wyjść nie może, bo im
bardziej się wysila, by z niego się wyrwać, tym bardziej nerwicowy krąg wokół niego się zacieśnia.

Antoni Kępiński, Psychopatologia nerwic

Droga do diagnozy

Prawdopodobnie nie da się całkowicie sprawdzić i ewentualnie wykluczyć wszystkich chorób, które mogłyby stanowić przyczynę lęków. Zasadne wydaje się zatem rozpoznanie zaburzeń na podstawie przejawianych objawów i zbadanie okoliczności, w jakich zaczęły się pojawiać.

Lekarz pierwszego kontaktu powinien być wstępnym krokiem na drodze do rozpoznania. To internista pomoże wykluczyć najbardziej podejrzane choroby somatyczne, a potem – gdy nie znajdzie przyczyn fizycznych problemów pacjenta – kieruje do psychiatry i do psychologa na terapię. Idealna sytuacja to taka, w której lekarz współpracuje z terapeutą pacjenta. Mamy wtedy szansę na całościowe podejście do istniejącego problemu. Psychiatra zaproponuje możliwe drogi leczenia środkami farmakologicznymi, natomiast psycholog zajmie się dogłębną analizą problemu i poprowadzi odpowiednią terapię zaburzenia.

Diagnozę psychiatryczną stawia się po przeprowadzonym wywiadzie z pacjentem. Kiedy diagnoza jest już ustalona, psychiatra dobiera odpowiednie leki. Kiedy pacjent trafia do psychologa problem z lękiem jest szeroko omawiany, tak aby jeszcze bardziej poszerzyć diagnozę i odnaleźć “punkty zapalne”. Chociaż bywa, że objawy zaburzeń lękowych pasują również do innych zaburzeń psychicznych, np. do depresji, doświadczony diagnosta bez trudu je rozróżni.

Jeśli lęk i strapienie trwają długo, to jest to melancholia

Hipokrates

Diagnozę zaburzenia należy traktować jak kierunkowskaz. Jest to pierwszy etap działania, który wskazuje, jakie wysiłki powinna podjąć osoba z zaburzeniem, żeby poprawić swoje funkcjonowanie. Ale sama diagnoza nie wystarczy do tego, żeby skutecznie rozwiązać problem. Chcąc uzyskać pozytywne długoterminowe skutki, najlepiej zastosować metodę „jednej tabletki z dwiema aktywnymi substancjami”:

Efektywną farmakoterapię, czyli szybką pomoc w obniżeniu lęku i powrocie do sprawnego funkcjonowania.
Podtrzymującą pozytywne skutki na dłużej psychoterapię, potrzebną do:
- przeanalizowania problemu, jego genezy, czynników, które go podtrzymują,
- nauczenia się skutecznych technik radzenia sobie z sytuacjami wywołującymi lęk.

„Aktywne substancje” wzajemnie się wspierają, ponieważ często jest tak, że bez zastosowania odpowiednich leków pacjent nie jest w ogóle w stanie wejść w proces psychoterapii. Z kolei poleganie na samych lekach, bez pomocy psychoterapeuty prawdopodobnie nie przyniesie skutków długoterminowych.

Terapia psychologiczna

Przekonania o tym, że zaburzenia lękowe wymagają terapii psychologicznej, nikt nie kwestionuje. Ze względu na największą skuteczność najczęściej stosuje się metodę poznawczo-behawioralną. Polega ona na tym, że pacjent musi dotrzeć do przyczyn powstania lęków, nauczyć się je rozpoznawać, a potem zmienić wyuczone reakcje i zachowania. W coraz realniejszy sposób osoba z zaburzeniem patrzy na „obiekty” swoich lęków i świadomie zmienia swój stosunek do nich.

Ostrożnie i powoli wprowadza się również sposób bezpośredni, czyli desensytyzację (odwrażliwianie) – pacjent staje twarzą w twarz ze swoim wyzwalaczem lęku, stopniowo wydłużając czas i natężenie tego kontaktu.
Ten rodzaj terapii stosuje się szczególnie w przypadku fobii. Skutecznie przeprowadzona desensytyzacja powoduje, że pacjent już nie unika za wszelką cenę obiektów stresotwórczych, lecz przestaje odczuwać irracjonalny lęk w styczności z nimi.

Poszczególne etapy desensytyzacji:

ćwiczenia kontrolowania reakcji organizmu – wprowadzenie się w stan relaksu, np. medytacja, ćwiczenia oddechowe, inne techniki relaksacyjne;
ułożenie swojej hierarchii odczuwania strachu od najmniej (np. rysunek/zdjęcie przedmiotu fobicznego) do najbardziej (bezpośredni kontakt z obiektem) stresującej sytuacji;
stopniowa – według skali z drugiego etapu – ekspozycja pacjenta na kontakt z przedmiotem wywołującym nadmierny lęk przy zastosowaniu technik z etapu pierwszego.

Odwrażliwianie stosuje się najpierw w wyobraźni pacjenta. Dopiero gdy osiągnie pożądany efekt w całej hierarchii, przechodzi się do realnej ekspozycji.

Doświadczenie psychoterapeuty gra kluczową rolę w powodzeniu tej terapii – zbyt szybkie przechodzenie poszczególnych etapów może zniechęcić pacjenta i wzmocnić fobię, natomiast nadmierna delikatność i zwlekanie z kolejnymi działaniami nie da pozytywnych efektów.

Farmakoterapia zaburzeń lękowych

Zdarza się, że sama psychoterapia nie wystarcza albo ktoś nie chce lub nie może się jej poddać. Szczególnie wtedy, gdy objawy lęków są zbyt nasilone, ich częstotliwość wzrasta, a funkcjonowanie w życiu zawodowym i rodzinnym okazuje się nadmiernie utrudnione, należy wdrożyć leczenie farmakologiczne.

Przy czym należy zaznaczyć, że:

jeśli pacjent chce tylko zmniejszyć objawy, wystarczy farmakoterapia wspierana terapią psychologiczną;
jeśli pacjent dąży do likwidacji przyczyn zaburzeń lękowych, terapia psychologiczna jest niezbędna;
jeśli pacjent potrzebuje odczuć natychmiastową ulgę i czas gra kluczową rolę, może sięgnąć najpierw po leki, zanim uda się po dalszą pomoc do psychoterapeuty.

Jaki lek może zaproponować lekarz (zwykle psychiatra)?

Rodzaj leku	Korzyści z leku	Zagrożenia/uwagi
Leki anksjolityczne (z grupy benzodiazepin)	Działają szybko i skutecznie – uspokajają, hamują nagłe pobudzenie i zachowania agresywne.	Niosą duże ryzyko uzależnienia (szczególnie u osób starszych), mogą potęgować problemy z układem oddechowym, nie zaleca się ich osobom z depresją.Do stosowania krótkoterminowego.
Leki przeciwdepresyjne	Wyrównują neurochemiczne przekaźnictwo w mózgu, dzięki czemu pacjent czuje większą równowagę psychiczną, a lęki ustępują.	Nie powodują uzależnienia.Jeśli ich dawka jest dobrze dobrana, ewentualne skutki uboczne nie przewyższają dobroczynnego działania.Mogą być stosowane długoterminowo.Uwaga na starszą grupę leków przeciwdepresyjnych (TLPD), gdyż znana jest z wielu działań niepożądanych.
Buspiron	Łagodzi objawy lęku poprzez działanie na receptory w mózgu.	Nie powoduje uzależnienia, zwykle dobrze tolerowany.Do krótkotrwałego stosowania.
Leki z grupy beta-blokerów i pochodne atropiny	Łagodzą powszechnie występujące objawy np. kołatanie serca, nadmierną potliwość, zaburzenia jelitowe.	Mogą wywoływać bradykardię czy zaburzenia snu.
Leki przeciwhistaminowe (hydroksyzyna)	Działają uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy.	Leki bezpieczne, ewentualne skutki uboczne są łagodne.Do krótkotrwałego stosowania.
Leki przeciwpsychotyczne (neuroleptyki)	Wpływają na receptory w ośrodkowym układzie nerwowym, dzięki czemu działają uspokajająco.	Neuroleptyki klasyczne wykazują tendencję do działań niepożądanych (np. sztywności mięśni, drżenia). Neuroleptyki atypowe są pod tym względem bezpieczniejsze. Niektóre z neuroleptyków powinny być stosowane regularnie.Leki z tej grupy zwykle są dobierane indywidualnie.

Możliwe negatywne skutki w przypadku zaniedbania leczenia

Osoba z zaburzeniami może nie chcieć podjąć leczenia. Zdarza się często, że ma nadzieję na samoistne cofnięcie się objawów. Czasami brakuje jej odwagi lub wsparcia kogoś bliskiego. Może się wstydzi swoich dolegliwości lub lekceważy je. Albo jej nastawienie brzmi „jakoś trzeba z tym żyć”. Niestety takie sposoby myślenia i działania niosą ze sobą ryzyko powikłań, nierzadko bardzo poważnych.

Najczęściej występujące powikłania zaburzeń lękowych to:

alkoholizm, narkomania, lekomania, inne nałogi,
zaburzenia odżywiania,
depresja,
zaburzenia snu,
bruksizm,
utrata kontroli nad własnym życiem – niechęć do życia – próby samobójcze.

Sposoby radzenia sobie z lękiem

Zanim potencjalny pacjent trafi do lekarza lub psychologa, zapewne próbuje poradzić sobie sam z problemami, jakie się pojawiają w związku z nadmiernym lękiem. Nie zastąpi to specjalistycznej pomocy, po którą należy się udać jak najszybciej, żeby objawy się nie nasilały. Czy to znaczy, że należy bezczynnie spędzać czas w oczekiwaniu na wizytę? Na pewno nie.

Do bezpiecznych metod radzenia sobie z lękiem przed udzieleniem pomocy specjalistycznej, a także w trakcie jako wspomaganie, należą:

prawidłowa, pełna odżywczych składników dieta – brak niektórych składników w organizmie, np. magnezu, witamin z grupy B, cynku, potęguje złe samopoczucie;
regularna pora i wystarczająca ilość snu – niezbędna do regeneracji organizmu;
ograniczenie (najlepiej całkowite unikanie) używek – alkohol, kawa, napoje energetyczne, papierosy nadmiernie pobudzają i rozregulowują działanie układu nerwowego;
ruch na świeżym powietrzu – wystarczy zwykły (ale regularny) spacer, żeby zauważyć pozytywne efekty: poprawia jakość snu, wzmacnia serce, sprzyja lepszemu wykorzystaniu insuliny, obniża ciśnienie krwi – poprawia wydolność fizyczną organizmu, a wzmocnione ciało ma większą moc radzenia sobie z problemami natury psychicznej;
relaks – pomaga wyregulować działanie układu autonomicznego; możliwości relaksacji jest wiele, każdy może dopasować coś do swoich preferencji: medytacja, modlitwa, słuchanie muzyki, ciepła kąpiel, masaż itp. – szczególnie ważne w dzisiejszym, pełnym pośpiechu, świecie jest to, żeby dać sobie czas na wyciszenie, uspokojenie; relaksacja jest współcześnie najbardziej zalecanym każdemu działaniem profilaktycznym w zakresie zdrowia;
zainteresowania, hobby – osobom z zaburzeniami psychicznymi szczególnie potrzebne są różne formy zajęć, najlepiej takie, które pasjonują – to wzmacnia wiarę w siebie, daje poczucie przynależności do jakiejś grupy, odrywa od niepotrzebnych i szkodliwych rozmyślań;
rozmowy z bliskimi – udawanie albo ukrywanie problemów nie pomoże się ich pozbyć; zaufanie komuś bliskiemu, porozmawianie z życzliwą osobą powinno wpłynąć na poprawę samopoczucia, zachęcić do podjęcia leczenia i spojrzenia na swoją sytuację bardziej obiektywnie.

Statystyki

Zaburzenia lękowe zajmują wysoką pozycję pod względem częstotliwości występowania. Aż 15–20% populacji cierpi z ich powodu. Zwykle dotykają osób między 24 a 44 rokiem życia. Wyższe wskaźniki zachorowań odnotowuje się w mieście niż na wsi. Częściej borykają się z nimi kobiety niż mężczyźni. Najpowszechniej występującym typem tych zaburzeń są lęki uogólnione (GAD). Prawdopodobieństwo, że ktoś zachoruje w ciągu swojego życia, wynosi 15%, z czego niecała połowa zgłasza się do lekarza.