W klasyfikacji zaburzeń psychicznych choroba afektywna dwubiegunowa (skrót – ChAD), nazywana kiedyś psychozą maniakalno-depresyjną lub psychozą afektywną należy do grupy zaburzeń nastroju. Wyróżniamy dwa rodzaje nastroju, które są niejako dwoma trybami, w których osoba cierpiąca na tę chorobę funkcjonuje: depresja oraz mania.
Mania to stan, w którym odczuwa się euforię i intensywne wręcz narkotyczne uczucie szczęścia, potęgę możliwości, pobudzenie. Depresja to stan przeciwny, w którym odczuwa się przygnębienie, ogromny smutek i niemożność cieszenia się codziennym życiem.
Te dwie skrajne formy nastroju często przeskakują jak dwa biegi w samochodzie – albo całkowity gaz manii, albo wsteczny depresji. Od zaburzeń jednobiegunowych, takich jak depresja, odróżnia ją występowanie epizodu manii. Zaburzenie najczęściej pojawia się między 20, a 30 rokiem życia.
Zmiany nastroju jest to proces naturalny, który zachodzi u wszystkich ludzi. Jesteśmy smutni, kiedy oblejemy egzamin czy zarysujemy samochód. Wpadamy w radosny nastrój, kiedy dostaniemy wymarzony prezent lub właśnie jesteśmy na wspaniałych wakacjach. Natomiast to co odróżnia te stany od choroby dwubiegunowej, to normalna intensywność odczuwania tych nastrojów oraz to, że nie zaburzają one naszego funkcjonowania społecznego i zawodowego. Nie wydajemy nagle ogromnej ilości pieniędzy pod wpływem chwili, czy nie pogrążamy się w zupełnej rozpaczy. Raczej reagujemy adekwatnie do tego, co właśnie dzieje się w naszym życiu.
Zupełnie odwrotnie dzieje się, kiedy osoba cierpiąca na zaburzenie afektywne dwubiegunowe właśnie jest w stanie manii.
Codzienny świat zupełnie “staje na głowie” – nie ma potrzeby snu, myśli biegną szybko, pomysłów jest tysiąc na minutę i każdy domaga się realizacji, mowa jest przyspieszona i wydaje się, że wszystko można osiągnąć – euforia.
Pacjenci opisują ten stan jako niesamowicie przyjemny, narkotyczny i dodający niewyobrażalnej mocy. Niestety ma on przede wszystkim ciemne strony, jeżeli chodzi o skutki zachowań podejmowanych pod wpływem manii. Mania popycha do wielu dysfunkcjonalnych zachowań takich jak np.: nadmierne wydawanie pieniędzy, przygodne kontakty seksualne, nadużywanie substancji psychoaktywnych czy nieodpowiedzialna jazda samochodem. Z czasem mania staje się uciążliwa, wzrasta drażliwość, poirytowanie, co najczęściej zwiastuje przejście do kolejnego ciężkiego stanu. Wspaniały sen o potędze, gdzie wszystko było możliwe i wspaniałe, zamienia się w szaro-bury koszmar depresji.
Objawy
Nazwa – zaburzenie afektywne dwubiegunowe – wskazuje, że w tym zaburzeniu mamy do czynienia z dwoma wymiarami nastroju, po którym porusza się osoba cierpiąca na to zaburzenie: manią i depresją. W tej chorobie występują również okresy normalnego nastroju, natomiast nie są one brane pod uwagę w procesie diagnostycznym. W aktywnym rzucie choroby, osoba dotknięta tym zaburzeniem może nie zdawać sobie z niego sprawy i reagować oporem w stosunku do proponowanych form pomocy np. farmakologicznej czy psychoterapeutycznej.
Mania
Epizod maniakalny najczęściej charakteryzuje się jako długotrwały okres nienaturalnie podwyższonego lub wyraźnie drażliwego nastroju. Natomiast mania to nie tylko nastrój, a szereg różnych czynników, które budują jej pełny obraz.
Na epizod maniakalny składają się poszczególne elementy wyróżnione poniżej:
EUFORIA
Nastrój w epizodzie manii jest niesamowity i charakteryzuje go niecodzienne poczucie wspaniałości. Niektórzy pacjenci mówią o uczuciu wniebowzięcia i ciągłego dopływu endorfin, który zdaje się nie mieć końca. Nastrój ten skłania i ułatwia nawiązywanie niezliczonych kontaktów interpersonalnych, czy licznych relacji seksualnych. Nastrój wydaje się zupełnie obojętny na wydarzenia, ponieważ ocena podejmowanych działań jest zaburzona. Jednak ten ekstatyczny nastrój może się zmienić w jednym momencie, kiedy osoba napotka sprzeciw innych wobec jej zachowania. Nastrój może zmienić się wtedy w drażliwy, opryskliwy i nie mieć nic wspólnego z poprzednim stanem.
ZAWYŻONA SAMOOCENA
Większość osób zna sytuacje, kiedy samoocena w jakimś kontekście życia chwilowo wzrasta ponieważ np. udało się nam osiągnąć coś ważnego w życiu zawodowym czy prywatnym. Podczas manii samoocena wybija jak hydrant z wodą – poczucie wszechmocy i nieograniczonych możliwości wypełnia każdą chwilę i utrzymuje się bardzo długo bez chwili zwątpienia. Osoba w manii ma bezkrytyczne podejście do własnej osoby i do swoich możliwości. Samoocena jest nierealistyczna i waha się od dosadnej pewności siebie do wielkościowości.
LEKKOMYŚLNE DZIAŁANIA
Wszystko wydaje się do osiągnięcia, a nastrój jest niesamowity więc podejmowanie nowych pomysłów, czy inicjowanie niezliczonej ilości kontaktów z innymi ludźmi nie sprawia żadnych problemów. Wszystkie decyzje wydają się wspaniałomyślne, a szalona jazda samochodem czy zakupy za oszczędności życia są czymś zupełnie normalnym w ocenie osoby borykającej się z ChAD. Realizacja tysiąca pomysłów jednocześnie i niezwykłe plany wcielane są w życie. Oświadczyny, rozwody, sprzedaż domu, podróże na drugi koniec świata i rozkręcanie firm wydawać by się mogły czymś, co ludzie normalnie robią w swoim życiu. Natomiast tutaj tempo jest zawrotne, decyzje pochopne i podjęte pod wpływem impulsu, co najczęściej prowadzi do katastrofy.
PROBLEMY ZE SNEM
Nie ma czasu na sen, kiedy wszystko jest takie wspaniałe. Osoby w okresie manii mało śpią i najczęściej nie odczuwają zmęczenia. Potrafią spać bardzo krótko i budzić się zupełnie wypoczęte i pełne energii. Są przestymulowane bodźcami ze środowiska zewnętrznego i swojej głowy. Tyle pomysłów jest jeszcze do zrealizowania, że sen jest w tym kontekście zupełnie zbędny. Często w okresie normalnego funkcjonowania, mniejsza potrzeba snu może być zwiastunem nadchodzącego epizodu manii.
PRZYSPIESZENIE MOWY
Mowa osoby w epizodzie manii nienaturalnie przyspiesza. Osoba wydaje się mówić cały czas, ma widoczny słowotok i ciągle coś do powiedzenia czy skomentowania. Wdaje się łatwo w dyskusje, a przede wszystkim monologi, nie dopuszczając nikogo do głosu. Nie jest zainteresowana słuchaniem innych, tylko brnie w to co aktualnie ma do powiedzenia. Mowa w takiej sytuacji może być nacechowana dowcipami czy niestworzonymi, teatralnymi opowieściami. W takiej sytuacji trudno jest utrzymać normalną rozmowę, ponieważ tok wypowiedzi osoby w manii nie zważa na innych uczestników rozmowy.
GONITWA MYŚLI
Na początku manii myśli nie jest aż tak dużo i są one odbierane jako oznaka kreatywności i większych możliwości umysłowych. Natomiast im stan manii zaczyna się rozwijać tym większy i szybszy przepływ myśli, co najczęściej powoduje zaburzenia koncentracji i jest to odbierane jako coś uciążliwego.
Podsumowując – manię można scharakteryzować w takich cechach jak:
- nadmierna wesołość
- euforia
- wspaniałość
- wniebowzięcie
- poczucie wszechmocy i nieograniczonych możliwości
- omnipotencja
- zawyżona samoocena
- przesadna ocena własnych możliwości
- wielkościowość
- gonitwa myśli
- słowotok
- redukcja snu do minimum
Depresja
Drugim stanem choroby afektywnej dwubiegunowej jest depresja. Depresja to zaburzenie nastroju objawiające się znaczącym obniżeniem samopoczucia, niezdolnością cieszenia się i utratą zainteresowania dotychczasowymi, codziennymi czynnościami.
W epizodzie depresyjnym zaburzenia afektywnego dwubiegunowego możemy przede wszystkim wyróżnić takie elementy jak:
- Obniżony nastrój – utrzymujący się przez większość dnia i paraliżujący normalne funkcjonowanie. Osoba czuje się nieszczęśliwa, ogarnia ją dojmujący smutek i przygnębienie. Jest to jeden z głównych objawów depresji.
- Utrata odczuwania przyjemności z dotychczasowych aktywności (tzw. anhedonia) – codzienne aktywności tracą sens, a ulubione zajęcia nie sprawiają już żadnej przyjemności.
- Bezsenność lub nadmierna senność – w epizodzie depresyjnym pacjenci mają trudność w zaśnięciu, a kiedy już zasną budzą się zbyt wcześnie, często sen nie jest jakościowy. A kiedy przychodzi dzień czują się (zwłaszcza rano) tak źle, że przesypiają większość dnia.
- Spowolnienie motoryki i brak energii -poczucie ciągłego zmęczenia i braku siły na podejmowanie zwykłych wyzwań dnia codziennego, jak umycie się czy ugotowanie obiadu. Widoczne w rozmowie zwolnione tempo mówienia czy ruchów. W takim stanie najwięcej czasu pacjenci spędzaliby w łożku.
- Niska samoocena – osoby pogrążone w depresji czują się bezwartościowe i są często nękane poczuciem winy. Nie potrafią adekwatnie ocenić siebie i racjonalnie spojrzeć wiele sytuacji, które ich dotyczą.
- Problemy z koncentracją – czytanie książki czy skupienie się na rozmowie wydaje się niemożliwe. Czasem objawy te przypominają otępienie, ponieważ komunikacja jest spowolniona i nie przybiera normalnego rytmu.
- Nawracające myśli o śmierci – jest to jeden z najcięższych objawów depresji. Stan w którym znajduje się człowiek pogrążony w depresji jest nie do zniesienia, wydaje się nie mieć żadnego wyjścia. Jedyną możliwością i sposobem poradzenia sobie z tym stanem wydaje się samobójstwo. Osoby z depresją mają zawężone pole widzenia innych, funkcjonalnych rozwiązań.
Kiedy stan osoby pogrążonej w depresji zaczyna się poprawiać, powinno się uważać aby nie odczytać niepoprawnie objawów zdrowienia. Ponieważ istnieje prawdopodobieństwo pomylenia normalnego funkcjonowania z rozpoczynającym się właśnie epizodem manii. Depresja jest tak skrajnym stanem, że każda poprawa może być rozpoznawana i wzmacniana z entuzjazmem. Na początku wydaje się, że osoba wychodzi z depresji – motoryka, sposób mówienia, nastrój zaczyna się poprawiać, natomiast chwilę później już można zauważyć rozwijającą się manię.
Okres dobrego funkcjonowania
Między manią, a depresją występują również momenty, kiedy wszystko wraca do normy. Osoby z zaburzeniem afektywnym dwubiegunowym, wydają się wtedy wracać do stanu równowagi. Nastrój, myślenie i działanie są adekwatne do sytuacji, życie zaczyna płynąć w ustabilizowanym rytmie. Natomiast okres ten może nie trwać długo, więc dlatego tak ważne jest, aby podjąć leczenie i być pod stałą opieką specjalistów od zdrowia psychicznego.
Objawy według DSM V
W najnowszej wersji Amerykańskiej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych DSM V zaburzenia dwubiegunowe zostały umieszczone w osobnym rozdziale między zaburzeniami ze spektrum schizofrenii, a rozdziałem o depresji. Wcześniejsze wydanie klasyfikacji umieszczało chorobę afektywną dwubiegunową w obszarze zaburzeń nastroju. Jest to sygnał amerykańskiego towarzystwa zajmującego się zaburzeniami, że choroba dwubiegunowa mieści się między tymi dwoma obszarami – psychozą, a zaburzeniem nastroju.
Zaburzenie afektywne dwubiegunowe dzieli się na dwa typy:
- Typ I zaburzenia afektywnego dwubiegunowego: występuje epizod maniakalny, który może przejść do epizodu hipomaniakalnego lub depresji.
- Typ II zaburzenia afektywnego dwubiegunowego: występuje epizod hipomaniakalny, który może przejść do epizodu depresyjnego.
Wyróżnia się również podział, ze względu na częstotliwość i zmienność epizodów manii i depresji:
- szybka zmiana faz – rapid cycling – występowanie co najmniej 4 różnych epizodów (manii lub depresji) w okresie roku
- bardzo szybka zmiana faz – ultra rapid cycling – występowanie większej liczby niż 4 epizodów (manii lub depresji) w okresie roku
Zaburzenie afektywne dwubiegunowe typu I
Aby zdiagnozować zaburzenie afektywne dwubiegunowe typu I niezbędne jest wystąpienie przynajmniej jednego epizodu maniakalnego i epizodu depresji.
Kryteria według DSM V:
- EPIZOD MANIAKALNY
Kryterium A: odrębny okres nieprawidłowego i trwale wzmożonego ekspansywnego lub drażliwego nastroju, trwający co najmniej tydzień, obecny przez większość dnia, niemal codziennie.
Kryterium B: podczas okresu zakłócenia nastroju i zwiększenia energii lub aktywności utrzymują się co najmniej 3 spośród wymienionych objawów, które stanowią zauważalną zmianę w stosunku do dotychczasowego nastroju:
- Przesadna samoocena lub postawa wielkościowa.
- Zmniejszona potrzeba snu (osoba czuje się wypoczęta po 3 godzinach snu).
- Rozmowność większa niż zwykle lub przymus mówienia.
- Gonitwa myśli.
- Łatwe rozpraszanie uwagi.
- Zwiększenie aktywności skierowanej na cel lub pobudzenie psychoruchowe (tzn. bezcelowa aktywność)
- Nadmierne zainteresowanie aktywnościami o dużym potencjale wywoływania szkodliwych konsekwencje (nierozważne kontakty seksualne, zakupy, inwestycje).
Kryterium C: Zakłócenie nastroju jest wystarczająco ciężkie , by spowodować wyraźnie upośledzenie fukncjonowania społecznego, zawodowego albo zmuszać do hospitalizowania pacjenta, by zapobiec zagrożeniu dla niego samego lub innych osób.
- EPIZOD DEPRESJI
Kryterium A: Pięć spośród wymienionych objawów występuje w ciągu dwutygodniowego okresu, powodując zmianę w stosunku do dotychczasowego funkcjonowania.
Aby zdiagnozować depresję, co najmniej jednym z objawów musi być obniżony nastrój lub utrata zainteresowań i zdolności odczuwania przyjemności.
- Obniż nastrój utrzymujący się przez większość dnia.
- Znacznie zmniejszenie zainteresowań i zdolności do odczuwania przyjemności w stosunku do wszystkich lub prawie wszystkich aktywności.
- Znaczący spadek masy ciała bez ograniczenia jedzenia albo zmniejszenie lub zwiększenie apetytu.
- Bezsenność lub nadmierna senność.
- Pobudzenie lub spowolnienie psychoruchowe (obserwowane przez inne osoby).
- Zmęczenie, brak energii.
- Poczucie braku własnej wartości lub nieadekwatne, nadmierne poczucie winy.
- Zmniejszona zdolność myślenia lub koncentracji.
- Nawracające myśli o śmierci.
Kryterium B: Występowanie objawów powoduje klinicznie istotne cierpienie lub upośledzenie funkcjonowania społecznego, zawodowego bądź w innym ważnym obszarze.
Zaburzenie afektywne dwubiegunowe typu II
Aby zdiagnozować zaburzenie afektywne dwubiegunowe typu II niezbędne jest wystąpienie przynajmniej jednego epizodu hipomaniakalnego i epizodu depresji (kryteria depresji powyżej).
- EPIZOD HIPOMANIAKALNY
Kryterium A: odrębny okres nieprawidłowego i trwale wzmożonego ekspansywnego lub drażliwego nastroju, trwający co najmniej 4 dni obecny przez większość dnia, niemal codziennie.
Kryterium B: podczas okresu zakłócenia nastroju i zwiększenia energii lub aktywności utrzymują się co najmniej 3 spośród wymienionych objawów, które stanowią zauważalną zmianę w stosunku do dotychczasowego nastroju:
- Przesadna samoocena lub postawa wielkościowa.
- Zmniejszona potrzeba snu (osoba czuje się wypoczęta po 3 godzinach snu).
- Rozmowność większa niż zwykle lub przymus mówienia.
- Gonitwa myśli.
- Łatwe rozpraszanie uwagi.
- Zwiększenie aktywności skierowanej na cel lub pobudzenie psychoruchowe (tzn. bezcelowa aktywność)
- Nadmierne zainteresowanie aktywnościami o dużym potencjale wywoływania szkodliwych konsekwencje (nierozważne kontakty seksualne, zakupy, inwestycje).
Kryterium C: Wystąpienie epizodu jest związane z wyraźną zmianą w zakresie funkcjonowania, nie charakterystycznego dla danej osoby w okresie bezobjawowym.
Kryterium D: Zakłócenie nastroju i zmiana funkcjonowania są widoczne dla innych.
Kryterium E: Przebieg epizodu nie jest na tyle ciężki, by powodował znaczne upośledzenie funkcjonowania społecznego czy zawodowego albo zmuszał do hospitalizacji pacjenta.
Objawy według ICD – 10
Światowa Organizacja Zdrowia w swojej klasyfikacji chorób i zaburzeń wyróżnia następujące kryteria choroby afektywnej dwubiegunowej:
Kryterium 1: Dominujący nastrój jest wzmożony, ekspansywny lub drażliwy w stopniu zdecydowanie nieprawidłowym dla danej osoby. Zmiana nastroju jest wyraźna i utrzymuje się przez co najmniej jeden tydzień.
Kryterium 2: Co najmniej 3 z następujących objawów prowadzi do zaburzenia jednostkowego w codziennym życiu:
- wzmożona aktywność lub niepokój fizyczny
- wzmożona potrzeba mówienia
- gonitwa myśli lub subiektywne odczuwanie ich przyspieszenia
- utrata normalnych zahamowań społecznych, prowadząca do zachowań niedostosowanych do okoliczności
- zmniejszona potrzeba sny
- wzmożona samoocena lub poczucie wyższości
- łatwa odwracalność lub stałe zmiany aktywności lub planów
- zachowania bezceremonialne lub lekkomyślne, niedocenianie ryzyka (np.wydatki, nierozsądne interesy, lekkomyślna jazda)
- zwiększona energia seksualna lub seksualne nietakty
Przyczyny
Liczne badania wskazują, że odpowiedzialne za zaburzenie afektywne dwubiegunowe są przede wszystkim czynniki biologiczne. Można tutaj wyróżnić takie obszary jak genetyka, anatomia i funkcjonowanie mózgu czy zaburzone wydzielanie neuroprzekaźników. W czynnikach mających znaczenie w genezie zaburzenia nie można pominąć czynników psychologicznych czy społecznych natomiast nie są one aż tak obszernie zbadane jak czynniki genetyczne.
Genetyka
W obszarze genetyki najbardziej standardowymi badaniami są oczywiście badania nad rodzinami i bliźniętami. W nich też badacze odnaleźli wiele dowodów na to, że geny warunkują około 80%-90% skłonności do zaburzenia afektywnego dwubiegunowego. Oznacza to, że najbliżsi członkowie rodziny osoby, która cierpi na to zaburzenie również mają szanse na to, że rozwiną się u nich objawy tego zaburzenia.
Rytm biologiczny
U osób cierpiących na zaburzenie dwubiegunowe obserwuje się zaburzenie rytmów dobowych. Podczas epizodu manii osoby te nie śpią prawie wcale, ponieważ czują się cały czas pełne energii i gotowe do działania. Natomiast kiedy wracają do normalności i objawy się wycofują często mają problemy z bezsennością, która jest zupełnie niepożądana. W trakcie epizodu depresji śpią znów zbyt dużo. Problemy te obrazują jak ważnym elementem w zaburzeniu jest regulacja snu.
Mózg i neuroprzekaźniki
Zaobserwowano, że podczas manii aktywność niektórych obszarów mózgu działa inaczej niż podczas epizodu depresji czy normalnego funkcjonowania. Co może wskazywać, że aktywność mózgu również może mieć kluczowe znaczenie w podstawach zaburzenia. Zaobserwowano również, że kilka struktur, które są odpowiedzialne za emocjonalne reakcje takie jak np. hipokamp czy ciało migdałowate jest powiększonych podczas epizodów manii, .
Stresujące zdarzenia
Istotne w źródle zaburzenia wydają się również wydarzenia życiowe wywołujące ostry stres. Jak wynika z badań mogą one “aktywować” zaburzenie u osoby, która ma np. predyspozycje genetyczne do niego albo nawet wydłużyć proces zdrowienia. Niektóre dane z badań pokazują, że stresujące sytuacje mogą również przyspieszyć epizod manii.
Leczenie
Choroba afektywna dwubiegunowa wymaga podjęcia leczenia najlepiej zarówno farmakologicznego jak i psychoterapeutycznego. Obie ścieżki leczenia połączone razem dają dużą szansę na bardzo dobre efekty i widoczną poprawę w funkcjonowaniu.
Farmakologia
Grupą leków stosowanych podczas choroby afektywnej dwubiegunowej są leki przeciwdepresyjne oraz stabilizujące nastrój:
- inhibitory monoaminooksydazy – leki z tej grupy oddziałują na takie neuroprzekaźniki jak: serotonina i noradrenalina, które są m.in. odpowiedzialne za nastrój.
- trójcykliczne leki przeciwdepresyjne – oddziałują na zwiększenie ilości neuroprzekaźników- noradrenaliny i serotoniny; często mają dotkliwe skutki uboczne dlatego są coraz rzadziej stosowane
- selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny – oddziałują na aktywność serotoniny.
- lit (stabilizator nastroju) – działa antymaniakalnie, często zapobiega również następowaniu cykliczenemu manii i depresji.
Psychoterapia
Tak jak w wielu innych zaburzeniach psychoterapia w wielu badaniach została ugruntowana jako bardzo dobra metoda leczenia, która odnosi długodystansowe, pozytywne efekty dla osób chorych. Zwłaszcza nurt psychoterapii nazywany poznawczo-behawioralnym odnosi tutaj największe sukcesy leczenia. Ta forma terapii jest skoncentrowana na problemie i uczy pacjenta w jaki sposób zmienić swoje dysfunkcjonalne sposoby myślenia przyczyniające się do utrzymywania zaburzenia. Na terapii pacjenci zdobywają również wiedzę o objawach, a także w jaki sposób rozpoznać i zatrzymać np. rozpoczynającą się właśnie manię.
Statystyki
Choroba afektywna dwubiegunowa ma potężną skalę, ponieważ na całym świecie notuje się aż 30 milionów osób, które na nią chorują. Jest to jedna z tych chorób, które jak depresja są jedną z największych przyczyn niepełnosprawności. Częstość występowania zaburzenia zarówno typu I i II jest taka sama zarówno u kobiet jak i u mężczyzn.